Czerniak złośliwy skóry - Melanoma malignum - opracowanie dla lekarzy

Czerniak - wstęp i epidemiologia

Czerniak złośliwy (łac. melanoma malignum) jest nowotworem wywodzącym się z komórek barwnikowych - melanocytów, które rozwijają się z tkanki nerwowej powłok. Stanowi około 2% wszystkich zachorowań na nowotwory. Najczęstszym punktem wyjścia czerniaka jest skóra, ale może on powstawać także w obrębie błon śluzowych przewodu pokarmowego lub w gałce ocznej.

Czerniak jest nowotworem o wysokim stopniu złośliwości. Może dawać przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych, a także przerzuty odległe, najczęściej do płuc i mózgu. Czerniak jest nowotworem wyleczalnym we wczesnym stadium rozwoju. Przeżycie w czerniaku o grubości do 0,8 mm jest bliskie 100%. Warunkiem wyleczalności jest wczesne wykrycie nowotworu i jego szybkie wycięcie, dlatego też tak ważna jest profilaktyka czerniaka. Profilaktyka czerniaka powinna być zarówno pierwotna (poprawa świadomości społeczeństwa w zakresie konieczności badania znamion i wyleczalności czerniaka we wczesnych stopniach zaawansowania) oraz wtórna, obejmująca czynne badania lekarskie. Istotnym elementem profilaktyki jest wycięcie znamion budzących wątpliwość diagnostyczną. Działania te są niezwykle ważne ze względu na, z jednej strony, dobre rokowanie we wczesnym czerniaku i, z drugiej, na niezadowalające wyniki leczenia uzupełniającego w czerniaku zawansowanym (chemioterapia, immunoterapia).

U kobiet czerniak najczęściej umiejscowiony jest na kończynach, w przypadku mężczyzn najczęstszym umiejscowieniem czerniaka jest tułów.

Czerniak skóry stanowi nieco ponad 2% wszystkich zdiagnozowanych zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce i jest przyczyną 1,4% zgonów spowodowanych przez nowotwory. W 2017 roku zachorowalność na czerniaka w Polsce wynosiła 1796 nowych przypadków wśród mężczyzn i 1989 wśród kobiet. Ilość zgonów w tym roku wynosiła odpowiednio 697 u mężczyzn i 713 u kobiet. Czerniak skóry jest 10. w kolejności nowotworem złośliwym pod względem umieralności wśród mężczyzn, w przypadku kobiet umieralność na czerniaka mieści się poza pierwszą dziesiątką nowotworów będących najczęstszą przyczyną zgonów.

Objawy czerniaka

Czerniak może rozwinąć się, pod wpływem różnych czynników (patrz - czynniki ryzyka), na podłożu już istniejących znamion barwnikowych lub powstać na skórze nie zmienionej. Niepokój budzić powinny WSZELKIE! zmiany dotyczące już istniejących znamion. Do najczęstszych objawów, wymagających konsultacji lekarza (onkolog, chirurg onkolog, dermatolog) należą między innymi:

• zgrubienie
• zaczerwienienie wokół znamienia
• swędzenie
• krwawienie
• powiększenie
• zmiany zabarwienia
• zmiana kształtu

Zmiany w obrębie znamienia, budzące niepokój onkologiczny, są określane jako ABCD:

• A - asymetria - zmiana kształtu znamienia z okrągłej na niesymetryczną
• B - brzegi - nierówne, postrzępione brzegi znamienia
• C - kolor (ang. Color) - zmiany w zabarwieniu znamienia: ściemnienie, rozjaśnienie, rózne zabarwienia w obrębie tego samego znamienia
• D - rozmiar, średnica znamienia (ang. Diameter) - ocenie powinny być poddane wszelkie znamiona o wielkości powyżej 6 mm

Przeczytaj więcej w opracowaniu: Czy wiesz że ... istnieją sposoby na rozpoznanie czy znamię na skórze może być czerniakiem?

Czynniki ryzyka

Do czynników ryzyka powstania czerniaka należy „fenotyp nordycki” (jasna karnacja skóry, jasne lub rude włosy, niebieskie tęczówki). Z fenotypem tym związane są oparzenia słoneczne i uszkodzenia skóry pod wpływem promieni słonecznych i promieniowania UV. Skłonność do oparzeń słonecznych (a także oparzenia słoneczne w młodym wieku) jest wymieniana jako ważny czynnik ryzyka powstania czerniaka. Do innych czynników ryzyka należy zespół znamion dysplastycznych, występowanie tzw. plam soczewicowatych oraz zachorowania na czerniaka w rodzinie.

Badania diagnostyczne

Zmiany skórne podejrzane w kierunku czerniaka należy wyciąć w całości do badania histopatologicznego. Nie wolno wykonywać biopsji cienkoigłowej lub biopsji wycinającej polegającej jedynie na częściowym wycięciu znamienia.

Dalsze badania diagnostyczne, w przypadku stwierdzenia czerniaka w badaniu histopatologicznym, obejmują badanie ultrasonograficzne (USG) regionalnego obszaru chłonnego w kierunku wykrycia powiększonych węzłów chłonnych, które mogą zawierać przerzuty czerniaka.

W przypadku braku klinicznie wyczuwalnych regionalnych węzłów chłonnych należy wykonać diagnostykę opartą o identyfikację i badanie węzła wartowniczego. Węzeł wartowniczy jest to pierwszy węzeł na drodze naczyń limfatycznych biegnących od guza w kierunku regionalnego układu chłonnego. Identyfikacja węzła wartowniczego może być oparta o metodę barwnikową (która nie jest zalecana jako jedyny sposób diagnostyki węzłów wartowniczych w czerniaku) lub częściej, o metodę izotopowa lub skojarzoną barwnikowo-izotopową. Węzeł wartowniczy może być oceniany także poprzez obrazowanie limfoscyntygraficzne (limfoscyntygrafia – badanie izotopowe układu chłonnego) oraz za pomocą ręcznego detektora promieniowania gamma (gamma kamera) w trakcie zabiegu operacyjnego.

W przypadku stwierdzenia obecności przerzutów do węzła wartowniczego należy wyciąć wszystkie węzły regionalnego układu chłonnego. W przypadku stwierdzenia mikroprzerzutów tj. przerzutów o średnicy mniejszej niż 2 mm nie ma określonych wytycznych dotyczących postępowania. Większość chirurgów wykonuje zabieg regionalnego wycięcia układu chłonnego (limfadenektomia) aczkolwiek niektórzy ograniczają zakres wycięcia jedynie do węzłów wartowniczych.