Menu

Znaczenie pierwiastków śladowych (mikroelementów) w diecie

mikroelementy - ilustracja poglądowa

Omawiając zagadnienia niedoborów białkowo-kalorycznych w diecie chorych poddanych leczeniu onkologicznemu zazwyczaj skupiamy się na ocenie takich parametrów jak niedobór wagi, utrata masy ciała, utrata masy mięśniowej, a w aspekcie badań laboratoryjnych: poziomu białka całkowitego i albumin.

Leczenie choroby nowotworowej związane jest zazwyczaj z wykonaniem rozległych zabiegów operacyjnych i leczeniu systemowym, jakim jest chemioterapia. Zakres zabiegów operacyjnych w obrębie przewodu pokarmowego może doprowadzić do uniemożliwienia wchłaniania różnych elementów pokarmowych, w tym niezwykle ważnych dla funkcjonowania organizmu mikro- i makroelementów. Także chemioterapia stosowana jako podstawowe leczenie choroby nowotworowej lub jako leczenie skojarzone z operacją czy radioterapią może, poprzez uszkodzenie kosmków jelitowych, doprowadzać do zaburzeń wchłaniania.

Makro- i mikroelementy są to związki niezbędne do zapewnienia prawidłowego rozwoju, wzrostu i innych funkcji życiowych organizmu człowieka. Muszą one być stale dostarczane i to prawie wyłącznie w pożywieniu, jako że komórka nie ma zdolności ich syntetyzowania nawet na potrzeby własne, a ponad trzydzieści z nich uznawanych jest za absolutnie niezbędne do życia. Składniki mineralne stanowią około 4% masy ciała człowieka.


Makroelementy

Pierwiastki stanowiące większość w organizmach żywych (zwierząt i roślin) i niezbędne do ich prawidłowego funkcjonowania określa się mianem makroelementów (makrominerałów). Zapotrzebowanie na nie w diecie człowieka przekracza 100 mg na dobę. Stanowią one nie mniej niż 0,1% masy organizmu człowieka. Zalicza się tu sód (Na), wapń (Ca), potas (K), fosfor (P), chlor (Cl).

Mikroelementy

Mikroelementy czy, inaczej, pierwiastki śladowe to te występujące w minimalnych, śladowych ilościach w organizmach zwierzęcych i roślinnych. Zapotrzebowanie na nie jest niewspółmiernie mniejsze w porównaniu z makroelementami a objawy niedoborowe zazwyczaj rozwijają się powoli, stopniowo wraz z wykorzystywaniem zasobów organizmu przy zbyt małej suplementacji.

Mimo niewielkiego zapotrzebowania, są niezbędne do właściwego rozwoju organizmów żywych i podtrzymywania funkcji życiowych. Są odpowiedzialne za prawidłowy przebieg niektórych procesów tkankowych, wchodzą, jako jeden z elementów budulcowych w skład organelli komórkowych, ich obecność stwierdza się również w niektórych enzymach oraz hormonach.

Nadmiar mikroelementów bywa dla organizmu toksyczny, jeśli zawodzą mechanizmy sprawnego wykorzystywania i wydalania. Do mikroelementów zalicza się: magnez (Mg), chrom (Cr), mangan (Mn), cynk (Zn), miedź (Cu), molibden (Mo), żelazo (Fe), kobalt (Co), jod (I), fluor (F), selen (Se).

Żelazo

Żelazo jest niezbędne do skutecznego zaopatrywania w tlen każdej komórki ciała człowieka. Ponad połowa zasobów żelaza każdego organizmu znajduje się w hemoglobinie. Poza tym inne, niezwykle ważne enzymy regulujące przemiany materii i energii mają w swoim składzie atomy tego pierwiastka. Część żelaza magazynowana jest w narządach miąższowych, takich jak wątroba, śledziona, nerki, surowica krwi czy szpik kostny w postaci kompleksu z białkiem- ferrytyną aby w razie zwiększonego zapotrzebowania lub zmniejszonej podaży być uwolnione na zaspokojenie bieżących potrzeb organizmu.

Żelazo w pokarmach występuje w formach hemowej i niehemowej. Żelazo hemowe jest łatwiej przyswajalne (ok. 20%), bogate w nie jest czerwone mięso oraz podroby. Żelazo niehemowe może być wykorzystywane w zaledwie 5% i znajduje się przede wszystkich w produktach pochodzenia roślinnego np. pełnych ziarnach (żyto, owies), w szpinaku i innych zielonych warzywach liściastych, w roślinach strączkowych (soja, bób, fasola). Dla poprawy wchłaniania żelaza niehemowego powinno być ono spożywane razem z żelazem hemowym lub wzbogaconym o witaminę C.

Niedobór żelaza jest niekorzystny zwłaszcza u dzieci, w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju układu nerwowego oraz w okresie dojrzewania. O adekwatną suplementację żelaza muszą również dbać kobiety w ciąży oraz w okresie rozrodczym. Niedobór żelaza przejawia się bladością skóry, warg, ogólnym osłabieniem, powoduje przewlekłe trudności w zapamiętywaniu, zmniejsza zdolności koncentracji uwagi, bywa przyczyną bólu w klatce piersiowej i zawrotów głowy. Wszystkie te objawy wiążą się z niedokrwistością i mniejszym zaopatrzeniem narządów krytycznych (takich jak np. serce) w substancje odżywcze oraz tlen.

Osoby z niedoborem żelaza skarżą się ponadto na mniejszą tolerancję stresu, niespecyficzne dolegliwości dotyczące przewodu pokarmowego jak zaparcia czy mdłości. Skóra szybciej się starzeje, włosy stają się łamliwe. Bezsenność jest powodem ciągłego uczucia zmęczenia, osłabienia, problemów z koncentracją i przyswajaniem wiedzy. Zmniejsza się również tolerancja chłodu a na skutek spadków ciśnienia może dochodzić do omdleń.

Miedź

Miedź jest pierwiastkiem wykorzystywanym zarówno w procesie krwiotworzenia (do uruchamiania ustrojowych rezerw żelaza podczas syntezy hemoglobiny) jak i przy wytwarzaniu tkanki łącznej i kostnej. Będąc składową wielu enzymów odgrywa istotna rolę w metabolizmie lipidów oraz poprawnym funkcjonowaniu tkanki nerwowej podobnie jak w szlaku oddychania komórkowego. Miedź wchłaniana jest w bliższych odcinkach jelita cienkiego w postaci związków nieorganicznych lub w kompleksach z białkami, a wykorzystywana jest na poziomie 35%-70%. Absorpcja miedzi jest opóźniona przez działanie witaminy C, cynku, molibdenu, kadmu oraz siarczków.

Naturalnie w miedź bogate są orzechy, grzyby, warzywa takie jak czerwone buraki, cebula, szpinak, por, pomidory, owoce (winogrona, jabłka, pomarańcze), kakao, czekolada. Wydalana jest w małych ilościach z moczem lub z żółcią przez przewód pokarmowy.

Niedobory miedzi występują rzadko i zazwyczaj są efektem ogólnego niedożywienia lub przewlekłych chorób przewodu pokarmowego. Częsta jest anemia na skutek upośledzonego wchłaniania żelaza, ponadto pojawiają się zmiany neurologiczne: drętwienia, mrowienia kończyn. Objawy stenokardialne najczęściej nie występują lub, o ile wystąpią, mają inne podłoże niż niedobór miedzi. Przewlekły niedobór miedzi może skutkować większą tendencją do łamliwości kości i osłabienia układu odpornościowego. Nadmiar miedzi prowadzi do toksycznych zmian degeneracyjnych, uszkodzeń neuronów oraz komórek wątroby. Nie rzadkie są zaburzenia psychiki.

Cynk

Cynk występuje głównie wewnątrzkomórkowo – w mięśniach, skórze, włosach oraz kościach. Wchodzi w skład ponad pięćdziesięciu enzymów odpowiedzialnych za metabolizm węglowodanów, białek czy kwasów nukleinowych. Jego obecność jest niezbędna dla prawidłowego wzrostu i rozwoju, dojrzewania płciowego, budowania odporności organizmu, różnicowania się komórek, regeneracji tkanek, oraz gojenia ran.

Cynk bardzo istotnie wpływa na prawidłowy przebieg ciąży u kobiet. Stały niedobór prowadzi do często nieodwracalnych uszkodzeń nerwów. Źródłem cynku w diecie są mięso, mleko i jego przetwory, pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych oraz innych - czarne jagody, buraki, szparagi, marchew, seler pomidory, rzodkiewka, grzyby, kakao oraz jaja.

Mangan

Mangan, kolejny pierwiastek śladowy, w znacznej ilości występujący w wątrobie, trzustce, mózgu, nerkach, jest składnikiem wielu enzymów niezbędnych w syntezie białek, kwasów nukleinowych i szlaku przemian cholesterolu. Poza tym reguluje obrót kostny- prawidłową mineralizację szkieletu jak i należyte funkcjonowanie przekaźnictwa nerwowego, bierze również udział w erytropoezie.

Z uwagi na bardzo niskie zapotrzebowanie na ten pierwiastek, bardzo rzadko obserwuje się u ludzi jego kliniczne niedobory. Toksyczność również występuje bardzo rzadko i najczęściej obserwuje się ją u osób zawodowo narażonych na dużą koncentrację manganu w środowisku pracy (np. górnicy). Objawy dotyczą głównie sfery psychicznej. W skrajnych przypadkach nadmiar manganu może prowadzić do toksycznej niewydolności wątroby i szpiku kostnego.

Głównymi źródłami manganu są suche nasiona roślin strączkowych, orzechy laskowe, piniowe czy makadamia, otręby pszenne i wszystkie produkty je zawierające (chleb razowy, płatki śniadaniowe) oraz warzywa liściaste np. szpinak, kapusta.

Molibden

Molibden jest jednym z najrzadziej występujących na Ziemi pierwiastków, mimo to znajduje się we wszystkich tkankach zwierząt i ludzi. Jako jeden z wielu mikroelementów uczestniczy w procesach detoksykacji.

Wchodzi w skład enzymów-oksydaz: aldehydowej, siarczynowej oraz ksantynowej. Bierze udział w procesach metabolicznych dostarczania komórkom energii, a także jako składnik enzymów niezbędnych do przyswajania cukrów i tłuszczów. Niezbędny jest również do prawidłowego przyswajania żelaza, chroniąc tym samym przed anemią, oraz dla prawidłowego wzrostu młodego organizmu. Magazynuje się w zębach przez co zapobiega próchnicy. Dowiedziono również jego pozytywnego wpływu na męską płodność.

Niedobór molibdenu może mieć groźne skutki dla zdrowia. Mimo że zapotrzebowanie na ten pierwiastek jest śladowe, jego brak przejawiał się będzie zwiększoną podatnością na próchnicę, zaburzeniami czynności gruczołów płciowych czy układu nerwowego i narządów zmysłów (zaburzenia widzenia, ospałość, zaburzenia świadomości). Naturalne produkty zawierające molibden to: ziarno pełne zbóż, ryż naturalny, nasiona roślin strąkowych, mleko i sery.

Kobalt

Kobalt wykorzystywany jest do syntezy witaminy B12 (kobalamina), koniecznej dla prawidłowego funkcjonowania układu krwiotwórczego. Niedobór kobalaminy prowadzi do niedokrwistości makrocytarnej. Ponadto pierwiastek ten jest kofaktorem niektórych enzymów – bez niego reakcje przez nie prowadzone nie przebiegają sprawnie bądź nie zachodzą w ogóle.

Kobalt występuje w mleku i produktach mlecznych, grzybach, drożdżach, szpinaku, sałacie, pełnych ziarnach zbóż. Z pożywienia wykorzystywany jest na poziomie około 10%-15%. Wydalany jest z kałem oraz, w mniejszych ilościach, z moczem.

Niedobór wiedzie do niedokrwistości z wszystkimi jej objawami: osłabieniem, apatią, brakiem łaknienia, a przy znacznym nasileniu i nieadekwatnej adaptacji organizmu objawia się zaburzeniami kardiologicznymi i oddechowymi. W przypadku długo trwających braków kobaltu w diecie może dojść do stałych uszkodzeń układu nerwowego, obserwowanych często u osób nadużywających alkoholu.

Jod

Jod związany jest przede wszystkim z układem neuroendokrynnym: funkcjonowaniem tarczycy i syntezą hormonów: trójjodotyroniny i tyroksyny. Są one niezbędne do utrzymania homeostazy ustroju, metabolizmu komórkowego a w najwcześniejszych latach życia- osiągnięcia prawidłowego wzrostu, dojrzałości płciowej i rozwoju układu nerwowego.

Ponadto hormony tarczycy wpływają na kondycję skóry i pomagają utrzymać jej przydatki - włosy i paznokcie - w dobrej kondycji. Naturalne produkty bogate w jod to: woda morska, szpinak, cebula, glony morskie i sinice (listownica, spirulina, krasnorosty, morszczyn), rzeżucha, czosnek, bylica estragon, dziki bez czarny, ziemniaki, szparagi, marchew, bób, płatki owsiane, ryż, masło, jaja, sery. Jod jest też obecny w jodynie czy płynie Lugola.

Należy pamiętać, że stale spożywane kapusta, brukselka, kalafior, brukiew, rzepa, orzeszki ziemne, gorczyca i soja zawierają naturalne tioglikozydy, które mogą poważnie ograniczać przyswajanie jodu z pożywienia. Niedobór jodu obniża libido, powoduje łysienie, u niektórych pacjentów zaburzenia pracy jelit - najpewniej pod postacią chronicznego zaparcia. U dzieci, zwłaszcza w okresie szkolnym, w wieku dojrzewania może prowadzić do zahamowania wzrostu i rozwoju psychoruchowego. U kobiet z niedoborami jodu i hormonów tarczycy mogą występować zaburzenia cyklu miesiączkowego, cykle bezowulacyjne i niepłodność.

Chrom

Chrom pomaga zapobiegać miażdżycy naczyń poprzez wpływ na regulację poziomu cholesterolu we krwi. Co więcej, poprzez udział w metabolizmie glukozy, białek i tłuszczy stabilizuje poziom cukru we krwi. Chrom wpływa na poczucie apetytu, stymuluje przemiany energetyczne i syntezę kwasów tłuszczowych, pobudza transport aminokwasów do komórek oraz pośrednio reguluje działanie insuliny – stąd doceniany efekt w trakcie terapii odchudzających. Jako pierwiastek śladowy jest rozpowszechniony w tkankach w wyjątkowo małych ilościach i objawy jego niedoboru obserwuje się bardzo rzadko.

Mogą wystąpić zaburzenia gospodarki cholesterolowej: wzrost stężenia cholesterolu całkowitego we krwi ze spadkiem cholesterolu HDL oraz nieprawidłową glikemią (poziomem glukozy) na czczo. Nierzadko obserwuje się suchość skóry, łatwą jej podatność na niekorzystne warunki środowiska - np. zimą - i wolną jej regenerację, wypadanie włosów, łamliwość paznokci.

Niecharakterystyczne chociaż również możliwe są bóle głowy, brak odporności na stres, drażliwość, nastroje depresyjne, niepokój, osłabienie, stany lękowe, często spaczony lub nadmierny apetyt. Naturalnymi źródłami chromu są przede wszystkim: podroby, otręby, czyste ziarna i ich zarodki, warzywa strączkowe, drożdże.

Selen

Selen pełni w naszym organizmie rolę protekcyjną - jest antyoksydantem, w połączeniu z witaminą E ochrania komórki i ich DNA przed uszkodzeniami na skutek stresu oksydacyjnego oraz wzmacnia sprawność funkcjonowania układu odpornościowego. Wchodzi w skład wielu enzymów regulujących metabolizm komórkowy.

Jego pozytywny wpływ opisuje się również w prewencji chorób sercowo-naczyniowych i neurologicznych. Wspomaga także płodność. Niedobór selenu może zwiększać podatność na infekcje. Ponadto, zwłaszcza gdy skojarzony z niedoborem jodu, może być przyczyną rozwoju choroby Kashin-Becka, występującej endemicznie w Chinach, Tybecie i Syberii. Objawy choroby pojawiają się około 5 roku życia, dochodzi do zniszczenia i deformacji stawów z nawracającymi bólami kostno-stawowymi. Dziecko nie rozwija się prawidłowo, na niedobory wzrostu nakładają się zaburzenia dojrzewania, przy braku trafnej diagnozy i skutecznego leczenia prowadząc do nieodwracalnych deformacji szkieletu.

Nadmiar selenu może powodować łysienie, defekty paznokci, stany zapalne skóry, drażliwość, zmęczenie, biegunki, nudności, wymioty oraz bóle brzucha Objawy te są jednak spotykane bardzo rzadko. Podaje się, że przekroczenie dawki 400 mikrogramów na dobę może prowadzić do objawów zatrucia.

Naturalnym źródłem selenu są: drożdże piwne (pozbawione aktywności pod wpływem wysokiej temperatury), orzechy brazylijskie, nieoczyszczona sól morska i kopalna, ziarno z pełnego przemiału, otręby owsiane, kiełki pszenicy, kukurydza, mleko, białka jaj, warzywa zielone (koper, szpinak), nasiona słonecznika, orzechy, pomidory, owoce morza.

Fluor

Fluor jest pierwiastkiem budującym szkliwo zębów, wzmacnia je i podnosi jego twardość, zapobiega próchnicy i chroni przed wpływem niekorzystnych czynników środowiskowych (kwasy, zasady). Ponadto jest niezbędny do rozwoju i budowy prawidłowych kości.

Dzienna dawka fluoru dla dorosłego człowieka znajduje się w herbacie, fasoli, ziemniakach, marchwi, szpinaku, mleku, mące pszennej, kapuście, sałacie, brokułach.

Nadmiar fluoru może być toksyczny (maksymalna dawka dobowa wynosi 1 mg). Fluor odkłada się w układzie kostnym w nadmiarze, ulega kumulacji w skórze co może prowadzić do zatrucia fluorem (tzw. fluoroza). W następstwie tego u osób predysponowanych do wystąpienia zmian skórnych może dojść do rozwinięcia tzw. trądziku fluorowego - bardzo odpornego na leczenie. Fluor kumulowany w zębach może spowodować fluorozę zębów czyli tzw. zęby cętkowane (plamistość szkliwa zębów).

Magnez

Magnez bywa nazywany potocznie "pierwiastkiem życia", zaznaczając swój udział w większości procesów zachodzących w organizmach żywych. Jest składnikiem tkanki kostnej, chrzęstnej i zębów, zapewnia sprawność mięśni, buduje cząsteczki enzymów odpowiedzialnych za przemiany cukrów i tłuszczy – działa przeciwmiażdżycowo obniżając poziom cholesterolu we krwi. Ponadto reguluje działanie układu nerwowego, przyspiesza reakcje enzymatyczne oraz wpływa na biosyntezę białek.

Działa protekcyjnie- zapobiega odkładaniu się ołowiu w organizmie i z uwagi na swoje swoiste funkcje, nie może być zastąpiony żadnym innym pierwiastkiem. Naturalnymi źródłami magnezu jest: kakao i zawierająca go gorzka czekolada, kukurydza, mak, buraki, zboża i nasiona: siemię lniane, owies, orzechy, soja, kasze, ryż, fasola i niełuskany groch, rodzynki, suszone śliwki, pomidory i ich przetwory oraz wody zdrojowe.

Niedobór magnezu może przez dłuższy czas przebiegać bezobjawowo bądź objawy są niecharakterystyczne. Ogólne osłabienie, podatność na stresy, stany niepokoju, zdenerwowania i lęku, u osób dotychczas niechorujących psychicznie, przy braku innych uchwytnych powodów, może sugerować niedobór magnezu. Ponadto chorzy zgłaszają kołatania serca lub innego rodzaju objawowe arytmie, okresowo zawroty głowy, uczucie drętwienia kończyn, szybkie męczenie się, bezsenność, wrażliwość na zimno, bolesne, uciążliwe kurcze mięśni.

Stres, nadużywanie alkoholu, nadmierna potliwość w niesprzyjających, gorących warunkach atmosferycznych jak i nadużywanie leków moczopędnych mogą prowadzić do niedoborów magnezu.


Opracowanie:
lek. med. Paulina Cichon
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku.
Konsultacja:
dr hab. n. med. Tomasz Jastrzębski, prof. ndzw. GUMed
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku.

» powrót na początek strony

Menu działu dla pacjenta

Obserwuj Onkonet na Facebooku

NU-MED Onkologia

reklama Grupa NU-MED

Grupa NU-MED to wyspecjalizowane placówki, w których diagnozujemy i leczymy pacjentów z chorobami nowotworowymi. Leczenie odbywa się w ramach kontraktu z NFZ. Zobacz więcej informacji.

Onkodiag – medycyna spersonalizowana w onkologii

reklama Onkodiag

Badania oparte na wnikliwej analizie tkanek pochodzących z nowotworu oraz krążących we krwi komórek nowotworowych:

  • Trublood – nieinwazyjna biopsja z analizą pod kątem diagnozy, rokowań i teranostyki
  • Celldx – głęboka analiza genomiczna nowotworu – badanie skuteczności terapii
  • Exacta – pełna analiza nowotworu uwzględniająca genomikę, immunohistochemię, immunocytochemię i chemowrażliwość żywych komórek. Badanie zaprojektuje najbardziej skuteczne leczenie
  • Chemoscale – badanie chemowrażliwości leków cytostatycznych
  • Cancertrack – monitorowanie efektów leczenia na podstawie cell-free DNA

Leczenie żywieniowe - wprowadzenie

Według definicji leczenie żywieniowe jest nieodłączną częścią procesu leczniczego, która ma za zadanie poprawę bądź utrzymanie stanu odżywienia, co ma bezpośredni wpływ na wyniki leczenia oraz związane z tym rokowanie.

Chorzy z nowotworami przewodu pokarmowego wykazują w wielu przypadkach cechy niedożywienia, wynikające zarówno z zaawansowania choroby (niedrożność, biegunka, wymioty) jak i zmian metabolicznych spowodowanych stresem.

» Więcej

Przejdz do działu "Leczenie żywieniowe"

W tym dziale prezentujemy szereg artykułów na temat leczenia żywieniowego zaczynając od podstaw, poprzez obszerne omówienie zagadnienia aż do opisu sposobów postępowania w przypadku istotnych problemów dotyczących stanu odżywienia.

» przejdz do działu