dla pacjentów i lekarzy
Profilaktyka żywieniowa powikłań popromiennych w zakresie jelit u chorych poddawanych radioterapii
Aktualizacja: sierpień 2020
Radioterapia stosowana w leczeniu chorób nowotworowych może być także zastosowana w przypadku nowotworów wywodzących się z narządów umiejscowionych w jamie brzusznej. Należą do nich takie nowotwory jak rak żołądka czy rak macicy. Niekorzystnym efektem ubocznym leczenia energią promienistą jest uszkodzenie komórek błony śluzowej jelit. Komórki te, podobnie jak komórki szpiku czy nabłonka dróg moczowych należą do grupy komórek szybko rosnących i mogą ulec uszkodzeniu w wyniku napromieniowania.
Czas regeneracji tych komórek wynosi około 2 tygodni od radioterapii. W tym okresie regeneracja nowych komórek nabłonka śluzówki jest upośledzona, stare zaś ulegają złuszczeniu. Mogą tworzyć się nadżerki i owrzodzenia. Często uszkodzenie śluzówki jelita cienkiego powoduje zaburzenia wchłaniania pokarmów oraz dolegliwości bólowe. Odczyny zapalne mogą obejmować całą ścianę jelita powodując zrosty i zlepy prowadzące do wystąpienia objawów pod- lub niedrożności. Takie stany mogą z kolei wymagać interwencji chirurgicznej.
Dodatkowe leczenie chirurgiczne przed radioterapią lub zastosowanie chemioterapii nasilają wystąpienie powikłań popromiennych w obrębie przewodu pokarmowego. Powikłania popromienne po radioterapii narządów jamy brzusznej są często przyczyną przerwania leczenia na czas regeneracji śluzówki jelita lub wykonania zabiegu operacyjnego. Ma to negatywny wpływ na wyniki leczenia, tak jak każde inne zaburzenie procesu leczenia onkologicznego.
Uszkodzenie śluzówki jelita cienkiego prowadzi do zespołu złego wchłaniania. Wynikiem tego jest zmniejszenie masy ciała, osłabienie, spadek poziomu białka całkowitego i albumin. Może dochodzić do obniżenia parametrów krwi takich jak hemoglobina (Hb), liczba krwinek czerwonych (Erys) i hematokrytu (Hct) z powodu krwawienia z owrzodzeń. Skutkiem uszkodzeń popromiennych może być także niedobór witaminy B12 oraz inne zaburzenia elektrolitowe spowodowane biegunką.
Leczenie polega na odpowiednim nawodnieniu pacjenta, uzupełnieniu niedoborów elektrolitowych (potas, sód, magnez) i mikroelementów.
Ponieważ zawsze lepszą metodą postępowania zamiast leczenia powikłań jest zapobieganie ich powstawaniu, należy pamiętać, że jedną z najważniejszych przyczyn zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia powikłań popromiennych jest zły lub niedostateczny stan odżywienia chorego. Stany niedożywienia wpływają na zanik kosmków jelitowych dodatkowo pogłębiając powikłania po radioterapii.
Jak wykazały badania prospektywne, randomizowane, odpowiednie przygotowanie żywieniowe pacjenta przed leczeniem może poprawić jego stan ogólny i metaboliczny, ograniczając wystąpienie lub natężenie powikłań związanych z leczeniem.
W momencie decyzji o konieczności zastosowania radioterapii w obrębie jamy brzusznej zazwyczaj mamy około 2-4 tygodni do rozpoczęcia leczenia. Czas ten jest wystarczający do oceny stanu odżywienia oraz zastosowania doustnego wspomożenia przyjmowania pokarmów o preparaty przemysłowe, zapewniające odpowiednią ilość białka i energii [1]. To właśnie niedobory białka są głównie odpowiedzialne za różnego rodzaju powikłania miejscowe, gdyż ich brak ma negatywny wpływ na procesy naprawcze, zarówno ran po zabiegach jak i uszkodzeń po radioterapii.
Badania naukowe potwierdzają, że modyfikacja diety przed lub w trakcie radioterapii ma olbrzymi wpływ na ograniczenie powikłań popromiennych [1,2]. Dotyczy to zarówno preparatów zawierających białko jak i wzbogacone o kwasy omega-3 [4]. Badania doświadczalne na zwierzętach potwierdziły ochronny wpływ kwasów omega-3 na uszkodzenia popromienne jelit, m.in. poprzez wpływ na normalizację poziomu markerów stanu zapalnego, takich jak TNF (czynnik martwicy guzów) i IL-6 (interleukina 6) [5].
Z kolei w randomizowanym badaniu brytyjskim stwierdzono, że zastosowanie produktów wzbogaconych o błonnik działa korzystnie na ograniczenie powikłań popromiennych w obrębie narządów przewodu pokarmowego. Co więcej, działanie to było obserwowane w ciągu roku od zakończenia radioterapii [6].
Opracowanie:
dr hab. n. med. Tomasz Jastrzębski, prof. ndzw. GUMed
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Uniwersyteckie Centrum Kliniczne w Gdańsku
Piśmiennictwo:
- Kabata P., Jastrzębski T., Kąkol M., Król K., Bobowicz M., Kosowska A., Jaśkiewicz J.: Preoperative nutritional suport in cancer patients with no clinical signs of malnutrition – prospective, randomized controlled trial. Support Care Cancer 2015;23:365-370;
- Henson C., Burden S., Davidson S., Lai S.: Nutritional interventions for reducing gastrointestinal toxicity in adults undergoing radical pelvic radiotherapy. Cochrane Database Syst Rev 2013; Nov 26;(11);
- Andreyev H., Davidson S., Gillespie C., Allum W., Swarbrick E.: Practice guidance on the management of acute and chronić gastrointestinal problems arising as a result of treatment for cancer. Gut 2012;61:179-192;
- De Agular Pastore Silva J., De Souza Fabre M., Waitzberg D.: Omega-3 supplements for patients in chemotherapy and/or radiotherapy. A systemic review. Clin Nutr 2015;34:359-366;
- Sun M., Pang L., Ju X., Sun H., Yu J., Zhao H., Yao W., Wei M.: Attenuating effects of moega-3 fatty acids (Omegaven) on irradiation-induced injury in mice. Food Chem Toxicol 2014;64:275-280;
- Wedlake L., Shaw C., McNair i wsp.: Randomized controlled trial of dietary fiber for the prevention of radiation-induced gastrointestinal toxicity during pelvic radiotherapy. Am J Clin Nutr 2017;106:849-857;
NU-MED Onkologia
Grupa NU-MED to wyspecjalizowane placówki, w których diagnozujemy i leczymy pacjentów z chorobami nowotworowymi. Leczenie odbywa się w ramach kontraktu z NFZ. Zobacz więcej informacji.
Onkodiag – medycyna spersonalizowana w onkologii
Badania oparte na wnikliwej analizie tkanek pochodzących z nowotworu oraz krążących we krwi komórek nowotworowych:
- Trublood – nieinwazyjna biopsja z analizą pod kątem diagnozy, rokowań i teranostyki
- Celldx – głęboka analiza genomiczna nowotworu – badanie skuteczności terapii
- Exacta – pełna analiza nowotworu uwzględniająca genomikę, immunohistochemię, immunocytochemię i chemowrażliwość żywych komórek. Badanie zaprojektuje najbardziej skuteczne leczenie
- Chemoscale – badanie chemowrażliwości leków cytostatycznych
- Cancertrack – monitorowanie efektów leczenia na podstawie cell-free DNA