Zapobieganie i leczenie wczesnych postaci raka jelita grubego – najlepszą drogą zadbania o zdrowie!

31.03.2022

Powszechnie wiadomo, że lepiej jest zapobiegać niż leczyć, a jeśli zapobiegać już nie możemy, to lepiej rozpocząć leczenie najwcześniej, jak to tylko jest możliwe. Zasada ta znajduje zastosowanie w przypadku wielu chorób, jednak dla chorób nowotworowych profilaktyka zachorowań oraz wczesne wykrycie ma szczególne znaczenie.

Rak jelita grubego jest chorobą cywilizacyjną. W Polsce notuje się około 18 000 nowych zachorowań na raka jelita grubego rocznie, zaś około 7000 osób rocznie umiera. Oczywistym jest fakt, że rak jelita grubego to choroba groźna, a im później rozpoznana, tym gorsze są wyniki leczenia.

Nowoczesna medycyna proponuje coraz więcej możliwości skutecznego leczenia, wczesnego wykrywania oraz zapobiegania wystąpieniu tej choroby. Jeśli spojrzymy na statystyki to stwierdzimy, że grupa pacjentów z chorobą miejscową - wykrytą na wczesnym etapie, ma aż 90% szans na przeżycie 5 kolejnych lat (okresu będącego synonimem wyleczenia), natomiast pacjenci z chorobą, w której wystąpiły przerzuty odległe mają wskaźnik 5-letniego przeżycia na poziomie jedynie 15%.

Wiadomo, że wczesne wykrycie choroby pozwala na rozpoczęcie leczenia zanim dojdzie do powstania przerzutów, a co za tym idzie umożliwia zastosowanie skuteczniejszego i bezpieczniejszego leczenia, które jednocześnie jest mniej skomplikowane i mniej uciążliwe dla pacjenta. A zatem kto i co powinien zrobić, żeby uchronić się przed zachorowaniem lub zmniejszyć skutki choroby?

Zapobieganie - dotyczy wszystkich

Sprawdzonymi - udowodnionymi naukowo - metodami redukcji ryzyka wystąpienia raka jelita grubego są:

• redukcja masy ciała tak by BMI mieściło się w przedziale 18.5 - 24.9,
• przestrzeganie zasad zdrowego żywienia - zmniejszenie ilości spożywanego mięsa czerwonego, zwiększenie ilości błonnika pokarmowego w diecie,
• unikanie dymu tytoniowego - rzucenie palenia lub przynajmniej jego ograniczenie,
• ograniczenie ilości wypijanego alkoholu,
• codzienna, umiarkowana aktywność fizyczna - WHO rekomenduje 30-45 minut umiarkowanego wysiłku fizycznego (spacer, nordic walking, jazda na rowerze) 5-6 dni w tygodniu,
• udział w badaniach przesiewowych (więcej informacji dalej w tekście),
• znajomość pierwszych objawów choroby (więcej informacji dalej w tekście).

Wczesne objawy raka jelita grubego

Rak jelita grubego na początku może nie dawać żadnych objawów, dlatego tak wiele osób bagatelizuje konieczność badania, mówiąc, że “przecież nic mi nie dolega”. Jest to niestety złudne poczucie bezpieczeństwa, będące przyczyną tego, że aż 25% nowych rozpoznań raka jelita grubego dotyczy uogólnionej postaci choroby, z obecnością przerzutów, które bardzo pogarszają rokowanie. Z tego powodu udział w badaniach przesiewowych jest kluczowy, ale niezmiernie ważna jest również znajomość objawów mogących sugerować konieczność wykonania badań.

Objawy sugerujące obecność raka jelita grubego mogą być spowodowane innymi przyczynami, ale nie powinno ich się lekceważyć, szczególnie gdy jest to:

• anemia z niedoborem żelaza - każdy taki przypadek, w szczególności u pacjenta po 50 roku życia, wymaga od lekarza prowadzącego wykluczenia obecności nowotworu przewodu pokarmowego
• bóle brzucha, często nasilające się w nocy, bez związku z zatruciem pokarmowym lub stresem
• obecność krwi w kale (widocznej lub wykrytej w teście laboratoryjnym FOBT)
• utrata wagi - bez chęci i prób odchudzania się, bez dodatkowych zmian w życiu takich jak stres, zmiana sposobu odżywiania
• zmiana rytmu wypróżnień - występujące na zmianę biegunki i zaparcia
• zmiana kształtu stolca na cienkie i podłużne - tzw. stolce ołówkowate

Kolonoskopia - dla wszystkich po 50 roku życia oraz pacjentów z grup ryzyka

Najważniejszym badaniem umożliwiającym wczesne wykrycie lub wykluczenie raka jelita grubego jest kolonoskopia. Jest to zazwyczaj badanie proste, bezpieczne i stosunkowo krótkie. Wymaga od pacjenta przygotowania, polegającego na oczyszczeniu jelita grubego z zalegających mas kałowych za pomocą doustnie przyjmowanego roztworu przeczyszczającego. Przygotowany w ten sposób pacjent jest badany przez lekarza poprzez wprowadzony przez odbyt do jelita grubego elastyczny przyrząd z torem wizyjnym (kolonoskop). Badanie zajmuje kilka minut, a po nim można wrócić do domu i codziennych zajęć.

Rak jelita grubego jest chorobą rozwijającą się z polipa, którego można wykryć w trakcie kolonoskopii. Polip może zostać od razu wycięty podczas tego samego badania, jest to zabiegiem bezbolesnym. Wykonanie kolonoskopii pozwala wykluczyć chorobę na okres od 5 do 10 lat, do czasu wykonania następnego badania. W Polsce kolonoskopia jest zalecana w następujących sytuacjach:

• u każdego od 50 do 65 roku życia raz na 10 lat,
• u osób między 40 a 49 rokiem życia jeśli u ich krewnego I stopnia wystąpił rak jelita grubego,
• u pacjentów z potwierdzoną w mutacją wskazującą na zespół HNPCC - dziedzicznego raka jelita grubego niezwiązanego z polipowatością - u tych pacjentów kolonoskopię zaleca się raz na 2-3 lata.

W powyższych grupach pacjentów badanie kolonoskopowe jest refundowane przez NFZ czyli bezpłatne dla pacjenta. Pacjenci otrzymują imienne zaproszenie na badanie, które umożliwia skorzystanie z kolonoskopii. W przypadku braku otrzymania takiego zaproszenia oraz przynależności do wyżej wymienionych grup (i braku wcześniejszego skorzystania z refundowanego badania kolonoskopowego w ciągu 10 lat) o skierowanie na badanie profilaktyczne należy zwrócić się do swojego lekarza rodzinnego.

Kolonoskopia jako procedura diagnostyczno - lecznicza

W przypadku wykrycia podczas badania kolonoskopowego zmian będących potencjalnymi prekursorami raka istnieje możliwość ich natychmiastowego endoskopowego usunięcia, a co za tym idzie uniknięcia ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej na ich podłożu. Zmiany, które budzą niepokój lekarzy to zazwyczaj polipy. Określenie typu polipa jest możliwe po usunięciu go podczas badania endoskopowego lub podczas zabiegu chirurgicznego i przebadaniu go przez patologa.

Wyróżniamy polipy:

• hiperplastyczne (metaplastyczne) — stanowią 90% polipów jelita grubego, osiągają niewielkie rozmiary i są utworzone przez pogrubiałą błonę śluzową bez cech atypii komórkowej; występują u około 75% dorosłych; nie zwiększają one ryzyka powstania nowotworu jelita grubego;
• gruczolakowe — są zmianami niezłośliwymi, jednak wykazują istotną zdolność przemiany złośliwej.

Poza budową histologiczną wykazano zależność między wielkością polipa, a występowaniem raka jelita grubego na jego podłożu: im większy polip tym większe ryzyko transformacji złośliwej.

Po usunięciu polipa jelita grubego zaleca się wykonanie kontrolnej kolonoskopii:

• po upływie 5–10 lat;
• po 3 latach, gdy istnieje większe prawdopodobieństwo wznowy, usunięto więcej niż 3 gruczolaki lub wywiad rodzinny (chorzy krewni I i II stopnia) wskazuje na potrzebę częstszych kontroli;
• po upływie 2–6 miesięcy w celu oceny doszczętności polipektomii po usunięciu nie uszypułowanego gruczolaka we fragmentach (ze względu na możliwość wznowy w miejscu usunięcia).

FOBT - badanie krwi utajonej w kale

Dla pacjentów, którzy z różnych przyczyn nie mogą lub nie chcą poddać się badaniu endoskopowym pewną alternatywę stanowi badanie obecności krwi utajonej w kale - FOBT (ang. Fecal Occult Blood Test). W teście bada się po 2 próbki z 3 kolejnych stolców.

Jest to badanie mniej czułe i nie pozwala na potwierdzenie lub wykluczenie nowotworu, natomiast stwierdzenie obecności krwi w kale w połączeniu z innymi objawami zgłaszanymi przez pacjenta stanowi bardzo wyraźne wskazanie do poszerzenia diagnostyki w celu wykluczenia raka jelita grubego. W standardowym protokole przesiewowym FOBT należy wykonywać co 12 miesięcy.

Badanie per rectum - podstawowa metoda badania fizykalnego

Badanie odbytu za pomocą palca jest podstawową metodą, pozwalającą bez żadnego przygotowania i bez użycia specjalistycznego sprzętu, na wykrycie części zmian znajdujących się do około 7 cm od odbytu. Jest to proste badanie, które lekarz powinien przeprowadzić u każdego pacjenta, wykazującego objawy sugerujące raka jelita grubego lub odbytu.

Jakie są korzyści z wczesnego leczenia?

Mniej rozległe zabiegi chirurgiczne - podstawą leczenia (i wyleczenia) raka jelita grubego jest jego usunięcie podczas zabiegu operacyjnego wraz z odpowiednimi węzłami chłonnymi. Coraz powszechniej stosuje się zabiegi mało inwazyjne (laparoskopowe lub z użyciem robota chirurgicznego), pozwalające ograniczyć rozległość zabiegu do wykonania jedynie resekcji fragmentu jelita wraz z regionalnymi węzłami chłonnymi, bez potrzeby wyłonienia przetoki kałowej w powłokach jamy brzusznej (stomia).

Wczesne wykrycie nowotworu jelita grubego zazwyczaj wiąże się z brakiem obecności przerzutów do węzłów chłonnych, co pozwala na uniknięcie chemioterapii systemowej jako uzupełnienia zabiegu operacyjnego.

Wcześnie wykryte nowotwory odbytnicy, ograniczone jedynie do błony śluzowej i mięśniówki ściany odbytnicy, bez naciekania otoczenia i bez obecnych przerzutów do węzłów chłonnych pozwalają na wykonanie zabiegów miejscowych, przezodbytniczych, lub zabiegów pozwalających zachować zwieracze (nie trzeba wykonywać stomii). U chorych z tak wcześnie wykrytymi nowotworami nie ma potrzeby wykonywać radioterapii miejscowej przed zabiegiem ani chemioterapii po zabiegu operacyjnym.

Im wcześniej wykryty nowotwór, tym lepsze jest rokowanie. 5-letnie przeżycie w przypadku raka jelita grubego osiąga ogólnie 64% pacjentów. U chorych, u których można wykonać zabieg operacyjny z chemioterapią uzupełniającą 5-letnie przeżycia obserwuje się u około 75%. Ale już w przypadku obecności przerzutów odległych, współistniejących z nowo rozpoznanym rakiem jelita grubego, 5 lat może przeżyć jedynie 10%. Natomiast przy wczesnym wykryciu i chorobie miejscowej (bez zajęcia węzłów chłonnych i bez przerzutów) 5-letnie przeżycie osiąga aż 90% chorych. A wykrycie zmian przednowotworowych (polipy) i ich miejscowe wycięcie chroni nas przed powstaniem raka – i wtedy są najlepsze wyniki leczenia: brak choroby.

Jako podsumowanie warto podkreślić jeszcze raz, że lepiej jest zapobiegać niż leczyć, a jak leczyć to w jak najwcześniejszym stopniu zaawansowania. I pamiętać, że wczesny rak nie daje objawów, a jak daje objawy, to często nie jest już wczesny. Jednym słowem: profilaktyka jest the best!

Opracowanie:
lek. med. Tomasz Sylwestrzak