Wybrane markery nowotworowe

CEA - antygen rakowo-płodowy, jest wytwarzany w okresie płodowym przez komórki przewodu pokarmowego zarodka (jelit, wątroby i trzustki). Nie dowiedziono dotychczas jego istotnej funkcji fizjologicznej u osób dorosłych (stężenia są bardzo niskie), postulowano między innymi rolę ochronną wobec nabłonka układu trawiennego. Normy stężenia CEA u zdrowych dorosłych niepalących osób wynoszą do 5,0 ng/ml, u palaczy tytoniu stężenie jest wyższe, zwykle nie przekracza jednak 10 ng/ml.

Synteza CEA ulega nasileniu w komórkach nowotworowych wywodzących się z przewodu pokarmowego, zwłaszcza przy histologicznym rozpoznaniu gruczolakoraka jelita grubego, trzustki, niekiedy żołądka, również, jednak rzadziej, w przypadku raków innych umiejscowień: piersi, oskrzela i płuca, narządu rodnego czy pęcherza moczowego.

Z uwagi na niską swoistość dla przemiany nowotworowej, podwyższone stężenia obserwuje się również w chorobach nienowotworowych, takich jak zapalenie i marskość wątroby, przewlekłe zapalenie trzustki, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, idiopatyczne zapalenia jelit. Fakt ten nie pozwala wykorzystać go w diagnostyce rodzaju nowotworu jak i w badaniach przesiewowych, jednak jest powszechnie wykorzystywany w monitorowaniu leczenia i wykrywania wznowy lub przerzutów odległych, w długofalowej obserwacji po jego zakończeniu.

CA19-9. Stężenie antygenu CA19-9 wzrasta w przypadkach nowotworów przewodu pokarmowego, a szczególnie trzustki i pęcherzyka żółciowego (wzrost bardzo wysoki i dynamiczny), a także w chorobach zapalnych przewodu pokarmowego, wątroby i trzustki. Prawidłowe stężenie mieści się w zakresie 0–37 j./ml., wraz z rozpoznaniem nowotworu jego poziomy liczą się w tysiącach, przy rozpoznaniu chorób zapalnych wartości są niższe i nie przekraczają 500 j./ml.

Antygen CA125 jest wytwarzany fizjologicznie przez komórki nabłonka jam ciała płodu oraz komórki nabłonka otrzewnej, opłucnej, osierdzia, endometrium, ściany jajowodów i śluzówki szyjki macicy osób dorosłych, nie natomiast w komórkach prawidłowych, niezmienionych chorobowo jajników - to w przypadku raka jajnika obserwuje się najwyższe jego stężenia.

Górna granica normy dla antygenu CA-125 w surowicy wynosi 35 j/ml, ale większą swoistość dla zmian rozrostowych określa się dla wartości wyższych, powyżej 70 j/ml. U zdrowych kobiet można stwierdzić podwyższone wartości CA-125 w okresie menstruacji, w I trymestrze ciąży.

Poza tym białko to jest podwyższone, aczkolwiek nieswoiście, w stanach zapalnych wątroby, trzustki i przydatków, niekiedy w marskości wątroby oraz w niektórych chorobach immunologicznych. W przypadku raka jajnika wartości mogą sięgać kilkunastu tysięcy, zwłaszcza w przypadku raka surowiczego, endometrialnego, jasnokomórkowego. Również w rozpoznaniu pierwotnego nowotworu otrzewnej (międzybłoniak, rak śluzotwórczy, śluzak otrzewnej) marker ten jest podwyższony we krwi, jak również w płynach z jam ciała (jama otrzewnej).

Oznaczanie CA-125 nie jest narzędziem pierwotnej diagnostyki raka jajnika; bardziej przydatne jest w kontroli po leczeniu chirurgicznym, monitorowaniu leczenia uzupełniającego (chemioterapii), prognozowaniu i diagnozowaniu wznowy nowotworu i kwalifikacji do zabiegów (operacja z powodu podejrzenia nawrotu choroby).

CA 15-3. Mniej popularny od omawianych powyżej i rzadziej oznaczany antygen CA 15-3 jest związkiem glikoproteinowym, występującym na komórkach gruczołu piersiowego - zarówno tych prawidłowych jak i zmienionych nowotworowo. Fizjologicznym stanem skoku jego stężenia w surowicy jest III trymestr ciąży, w stanach patologii obserwuje się jego podwyższenie w przypadku raka piersi, w marskości i zapaleniach wirusowych wątroby, niekiedy w przebiegu niezłośliwych chorób rozrostowych gruczołu piersiowego, w zapaleniach piersi, stanach zapalnych jajników, u niewielkiego odsetka pacjentek z chorobą nowotworową narządu rodnego (endometrium, rak szyjki macicy) oraz niekiedy u chorych z rozpoznaniem niedrobnokomórkowego raka płuca. Marker ten, ze względu na niską czułość, w diagnostyce jak i w monitorowaniu postępów leczenia odgrywa znikomą rolę.

Swoisty antygen sterczowy PSA, jeden z niewielu swoistych narządowo antygenów, to glikoproteina syntetyzowana głównie w komórkach nabłonkowych kanalików gruczołu krokowego i wydzielana przez nie do płynu nasiennego. W surowicy jej stężenie jest wielokrotnie niższe niż w płynie nasiennym i nie przekracza u zdrowych, dorosłych mężczyzn 4,0 ng/ml.

PSA cechuje wysoka swoistość narządowa w stosunku do gruczołu krokowego, jest jednak nieswoisty w odniesieniu do złośliwych chorób rozrostowych prostaty - jego stężenie wzrasta również w przypadkach gruczolaków, łagodnego przerostu czy stanów zapalnych prostaty, niekiedy również po badaniu prostaty przez odbyt (badanie per rectum) czy po stosunku płciowym.

Stężenie PSA silnie koreluje z zaawansowaniem procesu nowotworowego, stąd też, jako wyjątek wśród markerów, może być oznaczany w formie badań przesiewowych u mężczyzn z grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka prostaty (wywiad rodzinny, krewni pierwszego stopnia). Poza tym, badanie PSA jest niezwykle cennym narzędziem w kwalifikacji do leczenia chirurgicznego oraz ocenie jego skuteczności jak i długofalowej kontroli pooperacyjnej czy po przebytej radioterapii.

Alfa-fetoproteina AFP wytwarzana w wątrobie, przewodzie pokarmowym i w woreczku żółtkowym płodu - wykrywalna jest w surowicy matki, w największym stężeniu w 32 - 36 tygodniu ciąży. Podwyższone wartości AFP w korelacji z badaniami obrazowymi nasuwać mogą podejrzenie raka wątrobowokomórkowego, jednak z uwagi na małą swoistość, zwłaszcza przy nieznacznie podwyższonych stężeniach, należy wykluczyć inne patologie, które również wiążą się z podwyższeniem jego wartości, takie jak marskość wątroby czy przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby typu B i C. W przypadku guza wątroby, w różnicowaniu raka wątrobowokomórkowego od przerzutów do wątroby nowotworów innych narządów, przydatne jest jednoczesne oznaczanie stężeń markerów AFP, CEA, CA19,9 i CA125.

Alfa-fetoproteina jest także markerem stosowanym w diagnostyce i monitorowaniu nowotworów zarodkowych jądra i jajników, a podwyższenie jej stężenia stwierdza się u znacznego odsetka chorych z nienasieniakowatymi nowotworami jądra.

Ludzka gonadotropina kosmówkowa (HCG) fizjologicznie jest wytwarzana w komórkach łożyska. U zdrowych osób stężenie HCG wynosi poniżej 5 jm./l; wzrost obserwowany jest podczas fizjologicznej ciąży, w patologiach przy rozpoznaniu ciążowej choroby trofoblastycznej (zaśniad groniasty), w nabłoniaku kosmówkowym jądra lub jajnika, nienasieniakowatych nowotworach oraz niektórych nasieniakach.

Antygen raka płaskonabłonkowego (SCC-Ag) jest obecny w prawidłowych i nowotworowych komórkach nabłonka płaskiego. Podwyższone stężenie tego markera stwierdza się u pacjentów z rakiem szyjki macicy (najczęstszy typ histologiczny), rakami płaskonabłonkowymi regionu głowy i szyi oraz płaskonabłonkowym rakiem płuca (rak niedrobnokomórkowy). Poza chorobami onkologicznymi, miernie podwyższone stężenia mogą wystąpić u osób ze stanami zapalnymi płuc, a dość wysokie u części chorych na łuszczycę.

CYFRA 21-1 to antygen stwierdzany w osoczu chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca oraz w innych nowotworach, zwłaszcza płaskonabłonkowych. Obecnie CYFRA 21-1 jest uważana za jeden z najlepszych markerów w raku płuca, nie nadaje się jednak do różnicowania raka płuca drobno- i niedrobnokomórkowego. Nie praktykuje się rutynowego oznaczania tego markera.

Kalcytonina jest hormonem peptydowym syntetyzowanym przez komórki przypęcherzykowe tarczycy (komórki C), odgrywa bardzo istotną rolę w gospodarce wapniowej. Rak rdzeniasty tarczycy wywodzi się z komórek C, stąd też kalcytonina jest bardzo czułym i swoistym markerem tego nowotworu. Wartości prawidłowe stężenia kalcytoniny w surowicy krwi są niższe od 10 ng/l. U osób obciążonych rodzinnym występowaniem raka rdzeniastego (zespoły MEN, mutacje protoonkogenu RET) badanie poziomu kalcytoniny można traktować, jako badanie przesiewowe.

Tyreoglobulina jest markerem zróżnicowanych raków tarczycy, nie ma jednak znaczenia w rozpoznawaniu raka, natomiast bardzo istotne jest jej monitorowanie po leczeniu. Po radykalnej operacji i leczeniu jodem promieniotwórczym stężenie tyreoglobuliny w surowicy wynosi poniżej 1 mg/l, a jego wzrost z dużą czułością sygnalizuje wznowę procesu nowotworowego.

Opracowanie:
lek. med. Paulina Cichon
Klinika Chirurgii Onkologicznej
Gdański Uniwersytet Medyczny