Protonoterapia w Polsce: niewykorzystany potencjał innowacyjnej metody leczenia

10.02.2025

Nowotwory złośliwe stanowią coraz poważniejszy problem zdrowotny w Polsce - są drugą najczęstszą przyczyną zgonów. Ogromną szansą dla pacjentów onkologicznych jest protonoterapia, innowacyjna metoda radioterapii, która pozwala na precyzyjne niszczenie zmian nowotworowych przy minimalnym uszkodzeniu zdrowych tkanek.

Jednak w Polsce dostępność protonoterapii pozostaje ograniczona, mimo istnienia nowoczesnego Centrum Cyklotronowego Bronowice w Krakowie. Brak kompleksowych rozwiązań systemowych, problemy organizacyjne oraz niewystarczające wykorzystanie potencjału ośrodka utrudniają pacjentom, zwłaszcza niepełnoletnim, dostęp do tej nowoczesnej terapii. Cześć z nich jest zmuszona do szukania pomocy za granicą, co generuje dodatkowe koszty dla budżetu państwa.

Nowotwory złośliwe to rosnący problem zdrowotny i społeczny w Polsce. Każdego roku diagnozuje się około 170 tys. nowych przypadków, a liczba zgonów z powodu nowotworów wynosi około 100 tys. osób.

Jedną z kluczowych metod leczenia nowotworów jest radioterapia, której nowoczesną odmianą jest protonoterapia – zaawansowana technologia wykorzystująca precyzyjne promieniowanie protonowe do niszczenia zmian nowotworowych. Jej zaletą jest bardzo duża precyzja wiązki promieniowania docierającej do guza nowotworowego, dzięki właściwościom fizycznym protonów oraz rozkładowi dawki w tkankach. Przewaga protonoterapii nad promieniowaniem tradycyjnym wynika z faktu, że maksymalna dawka terapeutyczna dla protonów występuje na określonej głębokości, zależnej od energii wiązki, a nie na skórze pacjenta. Pozwala ona na lepszą miejscową kontrolę nowotworu oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań, co jest istotne szczególnie w przypadku nowotworów umiejscowionych głęboko (np. guzy wewnątrzczaszkowe).
W Polsce jedynym ośrodkiem protonoterapii jest Instytut Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, który w swojej strukturze posiada Centrum Cyklotronowe Bronowice (CCB). Dysponuje ono dwoma stanowiskami typu Gantry, służącymi do terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku oraz jednym stanowiskiem do terapii protonowej nowotworów oka.

W związku z tym, że CCB nie jest podmiotem leczniczym, realizacja terapii protonowej w ośrodku odbywa się na podstawie umów zawartych przez świadczeniodawców, tj. Narodowy Instytut Onkologii Oddział w Krakowie w zakresie nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku oraz Szpital Uniwersytecki w Krakowie w odniesieniu do terapii protonowej nowotworów oka.

W wyniku własnej inicjatywy Wielkopolskiego Centrum Onkologii w Poznaniu, z końcem 2026 r. planowane jest otwarcie tam drugiego w Polsce ośrodka protonoterapii. Będzie on oferował terapię protonową nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, zarówno u dzieci (w tym u pacjentów wymagających znieczulenia ogólnego podczas zabiegu), jak i u dorosłych Nie przewidziano tam leczenia nowotworów oka.

Protonoterapia była przedmiotem zainteresowania Najwyższej Izby Kontroli już w 2020 r. Kontrola Dostępność terapii protonowej i wykorzystanie cyklotronów w Centrum Cyklotronowym Bronowice w Krakowie ujawniła, że Centrum wykorzystuje jedynie 30% swojego potencjału terapeutycznego. Ponadto zaprzestano protonoterapii dla dzieci, a strategia rozwoju tej formy leczenia nie została opracowana.

Brak strategii i systemowych rozwiązań
Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że w latach 2020–2024 kolejni urzędujący Ministrowie Zdrowia nie zrobili wystarczająco dużo, aby rozwijać i uporządkować system terapii protonowej w Polsce. Mimo że w 2023 roku rozszerzono listę nowotworów, które można nią leczyć, możliwości Centrum Cyklotronowego Bronowice w Krakowie nie były w pełni wykorzystywane.

Od momentu otwarcia Centrum Cyklotronowego Bronowice do końca 2023 roku zaobserwowano znaczący wzrost liczby pacjentów poddanych protonoterapii nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku. Jednak pomimo upływu ośmiu lat od rozpoczęcia leczenia u pierwszego pacjenta, pełne wykorzystanie możliwości terapeutycznych stanowisk Gantry w CCB nadal nie zostało osiągnięte. W 2023 roku terapii protonowej poddało się 312 pacjentów, co stanowiło 78% całkowitego potencjału terapeutycznego ośrodka.

Należy przy tym podkreślić, że w latach 2020 – 2024 spośród 881 pacjentów poddanych terapii protonowej ok. 34% stanowiły osoby, których schorzenia nie były ujęte w wykazie świadczeń gwarantowanych. Mogli oni być leczeni dzięki współpracy Narodowego Instytutu Onkologii Oddziału w Krakowie i Konsultanta krajowego w dziedzinie radioterapii onkologicznej, który wydawał indywidualne zgody na terapię w takich przypadkach. Bez tego ośrodek wykorzystywałby tylko połowę swoich możliwości.

Zespół powołany przez Ministra Zdrowia w 2019 r. miał na celu opracowanie długoterminowej Strategii rozwoju protonoterapii w Polsce, obejmującej systemowe rozwiązania. W 2021 roku eksperci przedstawili Ministrowi szczegółowy plan wdrażania tej metody leczenia, w tym propozycje budowy nowych ośrodków i programów badawczych. Jednak mimo upływu ponad czterech i pół roku Strategia ta nadal nie została opracowana.

Zgodnie z ustawą o konsultantach w ochronie zdrowia, Konsultanci krajowi z zakresu radioterapii onkologicznej, okulistyki i fizyki medycznej w latach 2020–2023 przekazywali Ministrowi Zdrowia roczne raporty dokumentujące realizację zadań w swoich dziedzinach, w tym dotyczące terapii protonowej. Ministerstwo nie wykorzystało jednak tych raportów w działaniach zarządczych związanych z terapią protonową.